خارخاسک

بندرعباس 300 سال انزوا

تحقیق: کاظم گلخنی

همزمان با پیروزهای پیاپی نادر و بعد از شکست کامل قشون افغان ؛ برخی از سربازان افغانی که جان سالم به در برده بودند از طریق بنادر جنوبی ایران از جمله بندرعباس و بندرلنگه با هر تمهیدی بود سوار بر کشتی های کوچک شده و به برخی از بنادر عمان و بحرین پناهنده شدند.بحرین در آن سالها توسط شیخ جبار هوله اداره میشد. وی هراسناک از غضب نادر، به افغانهای فراری مجال آمدن به ساحل بحرین نداد و تمامی آنها که بالغ بر یک هنگ بودند توسط قوای شیخ جبار کشته شدند.البته افغانهای پناه برده به عمان نیز سرنوشت بهتری پیدا نکردند و آنهایی که آن روزگار در مسقط بوده اند عنوان کرده اند که در فقر فلاکت روزگار سپری می کردند.این پایان سیاه سرنوشت متجاوزان بود.

بندرعباس و روزهای آرام!

اوضاع در جنوب به واسطه بر افتادن افغانها رو به آرامش نهاد و کم کم بازرگانی به سبب برقراری امنیت رو به فزونی نهاد.در این بین شورشی به سال 1143 توسط محمدخان بلوچ والی فارس، سراسر جنوب را به آشوب کشاند که البته این شورش با شکست و فرار محمدخان بلوچ به جزیره کیش خاتمه یافت.

و اینک نیروی دریایی

محققان شرق شناس از جمله ادوارد براون و پاول هرن از اینکه چطور عشایرزاده ای همچون نادر که عمرش دریا ندیده به فکر تشکیل نیروی دریایی قدرتمندی افتاده  است در حیرت هستند. شاید یک علت آن فرار افغانها و همچنین محمدخان بلوچ از طریق سواحل و عدم همکاری کمپانی های تجاری غربی با دولت ایران باشد .البته باید توجه داشت که در آن سالها هنوز انگلیسی ها توان نظامی چندانی در خلیج فارس نداشتند و هلندیها نیز همانند انگلیس ها بیشتر توجه و تلاش خود را صرف بازرگانی در خلیج فارس می کردند.به هر ترتیب به دستور نادرشاه ،عبدلطیف خان نامی در سال 1146 به مقام دریاسالاری قوای بحریه ایران انتخاب و در بندرعباس مشغول کار شد.عبدالطیف خان با داشتن امریه های دولت ایران کمپانی های خارجی را زیر فشار قرار داد تا کشتی های جنگی خود را به ایران بفروشند اما آنها زیر بار نمی رفتند و اصولا علاقه ای به قدرت گرفتن ایرانی ها در دریا نداشتند.از این رو کار تشکیل نیروی دریایی بسیار کند در جریان بود. اما نادر دست بردار نبود و فشار شدید دولت افشاری برای تشکیل نیروی دریایی به گونه ای بود که پای طهماسب قلی خان جلایر که از سرداران مهم افشاریه بود به بندرعباس کشاند.جلایر همانند عبدلطیف خان کمپانی ها هلندی و انگلیسی را زیر فشار قرار داد.آنها نیز که خشم نادر واهمه داشتند سرانجام با بی میلی دو فروند کشتی  به طهماسب قلی خان فروختند. از سوی دیگر عبدلطیف خان نیز تعدادی از جهازات نیرو بر از تجار محلی کنگ و لنگه خریداری کرده و از مراکز لنج سازی بندرکنگ و لنگه خواسته شد تا برای نیروی دریایی ایران ،کشتی های کوچک نیرو بر که در حد اندازه لنج های امروزی بودند ،تهیه کنند.

بندر نادریه (بوشهر) احیاء می شود

اتفاق مهمی که برای تاریخ بندرعباس حائز اهمیت است.توجه دولت افشاری به بندربوشهر بود.در سال 1147قمری قوای ایران در غرب کشور، برای بازستاندن مناطق از دست رفته با عثمانی ها درگیر جنگ بود از این رو به دستور نادرشاه ، ستاد فرماندهی دریایی،و کارخانجات کشتی سازی و توپ ریزی به بوشهر که به بندر بصره یعنی مهم ترین بندرتجاری عثمانی ها نزدیک بود،منتقل شد. شاید بعد از بازستاندن جزیره هرمز و مهاجرت سکنه این جزیره به دیگر بلاد ،این رخداد را باید دومین علت مطرود ماندن بندرعباس از ابتدای دوره زندیه تا تقریباٌ اواسط دهه 50 شمسی ذکر کرد.در این زمان، مراکز بزرگ بندری که اینک مجتمع بندری شهید رجایی و شهید باهنر نام نهاده شدند به تدریج شکل گرفته و سرانجام بعد از گذشت 300 سال دوباره بندرعباس بندر اول ایران شناخته شد.البته باید متذکر شد که در دوره قاجاریه بنادر لنگه و کنگ نیز در کنار بندر بوشهر  از لحاظ اهمیت بسیار رونق گرفتند و تجارت بندرلنگه در دوران قاجار این بندر را بسیار ثروتمند کرد.

باری همزمان با جنگ های سخت ایران و عثمانی که در صفحات غربی کشور در جریان بود ،نیروی دریایی کوچک ایران نیز به کمک 8 هزار سرباز به بصره حمله کرد.ایرانیان در اولین جنگ دریایی حریف نیروی دریایی عثمانی که با کمک کشتی های انگلیسی تقویت شده بود،نشده و دست خالی به بوشهر برگشتند.با این حال قوای ایران در غرب کشور تمامی بلاد از دست رفته را از عثمانی ها بازستاند و آنها را به سختی شکست داد.نادرشاه که از مغلوب شدن عبدلطیف خان فرمانده قوای دریایی سخت برآشفته بود او را عزل و تجهیز قوای بحریه را در دستور کار قرار داد.این بار به کمک چند مهندس انگلیسی قرار بر آن شد که با چوب های بریده شده جنگل های شمال ،نیاز کشتی سازان جنوبی برآورده شود.اما این اقدام به سبب خسیس بودن نادرشاه و بیگاری گرفتن از مردم روستاهای شمالی بی نتیجه ماند.نادر اگرچه ثروت بی حد حصری از فتح هند عایدش شد اما هیچ گاه این ثروت صرف آبادی و پیشرفت ایران قرار نگرفت.

اولین پیروزی نیروی دریایی

در سال 1148 همزمان با ایام تاجگذاری نادرشاه در دشت مغان سرانجام قوای دریایی ایران به فرماندهی مجدد عبدالطیف خان،به اولین پیروزی خود دست یافت و بحرین را که مدتی در اشغال شیخ جبار قرار داشت در یک جنگ دریایی آزاد کرده و به مام میهن الصاق کردند.در آن ایام تمامی صفحات جنوبی از بندر جاسک تا بندر بوشهر و بحرین زیر نظر بیگلربیگی فارس یعنی محمدتقی خان اداره میشد.

عبدلطیف خان که حالا اسم و رسمی به هم زده بود،در سال 1151 قمری از نادرشاه تقاضا کرد که به مدد سلطان عمان که کشورش دچار شورش شده بشتابد.نادر نیز قبول کرد و نیروی دریایی ایران بعد از ترک بوشهر به بندرعباس رسید.کشتی های ایرانی شامل 8 کشتی بزرگ و کوچک جنگی به همراه صدها سرباز سوار و پیاده که عموما از اهالی جنوب بودند راهی عمان شده و همراه با قشون سلطان عمان ، شهرهای جوف و عبده را از دست شورشیان درآوردند.جنگ ادامه یافت و سال بعد محمدتقی خان نیز به همراه شماری سرباز کمکی از بندرعباس به طرف عمان رفتند .این بار مسقط نیز به دست قوای ایران فتح شد اما بین امام عمان و سرداران ایرانی اختلاف بروز کرد. در این بین محمدتقی خان حاکم فارس که از شهرت عبدلطیف خان فرمانده ناوگان بشدت حسادت می کرد به نامردی این سردار رشید را مسموم کرد و خود نیز به واسطه ناتوانی در شکست اعراب به جلفار عقب نشینی کرده و سرانجام  به واسطه شورشی که در کهکیلویه بروز کرد،به ایران بازگشت.  

در این سالها اگرچه کمپانی های بزرگ غربی در بندرعباس مشغول بکار بوده و امنیت این شاخصه بسیار بزرگ تجارت به راههای ایران بازگشته بود اما نادرشاه تمام وقت در جنگ بود و عمده درآمد ایران صرف جنگ میشد.از این رو توسعه تجارت و بازرگانی دریایی حال و روزی نداشت با این حال نعمت امنیت و تقویت غرور ملی و شکست دشمنانی که همیشه منتظر تجزیه ایران بودند امری نیست که آن را با پایین آمدن شاخصه تجارت همطراز بدانیم.ایرانیان توان نظامی تمامی دشمنان خارجی را، با پیروزهای متمادی گرفتند تا به قول برخی شرق شناسان در سخت ترین سالهای بعد نادر نیز این سرزمین از تعدی دشمنان در امان بماند.

استمدادهای امام عمان

در سال 1153 قمری نیروی دریایی نوبنیاد ایران بدست محمدتقی خان بیگلربیگی که مرد قدرت طلبی بود افتاد،شورش در برخی نواحی خلیج فارس و ناتوانی وی در دفع شورش سبب شد تا نادرشاه که حالا هند را فتح کرده بود توجهش به کشتی سازان بندر سورات جلب شود.به سفارش نادرشاه مهندسان هندی مشغول ساخت کشتی جنگی برای ایران شدند.همزمان شورش قبایل عرب در خلیج فارس نیز بیشتر شد از این رو سردار امام وردیخان از سوی نادر فرمانده ناوگان ایران شد.وی در اولین اقدام محمدتقی خان را توقیف کرد و سپس به زور چند کشتی جنگی هلندی را توقیف و تصرف نموده و با همان کشتی ها به کشتی های جنگی اعراب تاخت و آنها را شکست داد.

سرانجام در سال 1155 سفارشات ایران تامین شد و ده فروند کشتی جنگی توپدار ساخت هند وارد ساحل بندرعباس شدند.بار دیگر نیروی دریایی ایران برای نجات سلطان عمان رهسپار بندرجلفار شدند.در شماره آینده به شرح این ماجرا و حکایت مهاجرت کمپانی های خارجی از بندرعباس که از جمله عوامل از رونق افتادن این بندر بزرگ است، خواهیم پرداخت.